promocja książki o archeologii wspólnotowej

Wydarzenie zorganizowane zostało w ramach Poznańskich Akademickich Seminariów Archeologicznych.

fot. D. Kobiałka, O. Ławrynowicz

w Łodzi o etnoarcheologii wspólnotowej

W trakcie wystąpienia omówione zostały wybrane aspekty projektu jurajskiego. Tematem badań, skierowanych na niedawną przeszłość, były miejsca w krajobrazie, obecne i ważne w lokalnym, współczesnym dyskursie wspólnotowym. Zastosowana procedura badawcza wpisywała się natomiast w zakres etnoarcheologii, rozumianej jako perspektywa integrująca warsztaty badawcze archeologii i etnografii. Szczególnie scharakteryzowany został ten aspekt badań, który był skonstruowany jako program działań nastawiony na praktykę społeczną, sięgający po narzędzia partycypacji, animacji kulturowej i edukacji. Zaprezentowane zostały przykłady kreowanych dla mieszkańców i wraz z nimi wydarzeń (m.in. warsztaty, konsultacje społeczne, wystawy) – ich celem było angażowanie i aktywizowanie lokalnych społeczności do poznawania lokalnego dziedzictwa kulturowego.

fot. M. Kowalski

na konferencji w Lelowie o dziedzictwie kulturowym

W dniu 3 grudnia 2022 r. w Gminnym Ośrodku Kultury w Lelowie miała miejsce kolejna już interdyscyplinarna ogólnopolska konferencja naukowa współorganizowana przez Lelowskie Towarzystwo Historyczno-Kulturalne im. Walentego Zwierkowskiego, Urząd Gminy Lelów oraz Instytut Archeologii UŁ. Tym razem przewodnim tematem spotkania stało się „Dziedzictwo kulturowe ziemi lelowskiej”. Po raz pierwszy czynny udział w konferencji lelowskiej wzięły studentki archeologii UŁ (z kół naukowych Bifas i Szare Banderia), które latem tego roku uczestniczyły w badaniach archeologicznych w Staromieściu koło Lelowa, a jesienią wykonały dodatkową dokumentację w terenie oraz opracowały zabytki, omówione w swych wystąpieniach.

Łącznie, aż trzy referaty zaprezentowane zostały przez pracowników i studentów z Instytutu Archeologii UŁ, w tym byłych wykonawców merytorycznych grantu jurajskiego:

• Radosław Zdaniewicz, Anna Ciszek, „Ślady osady średniowiecznej w Staromieściu w świetle pierwszego sezonu badań archeologicznych”,
• Olgierd Ławrynowicz, Wiktoria Bednarska, Daria Kacprowicz, „Dynamika współczesnych przemian krajobrazu a archeologizacja dziedzictwa ziemi lelowskiej”,
• Aleksandra Krupa-Ławrynowicz, „Ochrona i projektowanie dziedzictwa kulturowego. Przykłady z gminy Lelów”.

W trakcie spotkania odbyła się również promocja monografii wieloautorskiej pt. „Rzeczy, obrazy, dokumenty. Materialni świadkowie historii ziemi lelowskiej” (red. M. Skrzypczyk, A. Krupa-Ławrynowicz), będącej w dużej części pokłosiem zeszłorocznej konferencji w Lelowie. Współwydawcą publikacji jest Instytut Archeologii UŁ, a autorzy zawartych w niej tekstów to także pracownicy i absolwenci IA UŁ oraz byli wykonawcy grantu jurajskiego:

• Radosław Zdaniewicz, Piotr Chabrzyk, „Kilka słów o denarze Władysława II Wygnańca ze Staromieścia w kontekście badań archeologicznych przedlokacyjnego Lelowa”,
• Olgierd Ławrynowicz, Adam Grajewski, „Podziemne skarby ziemi lelowskiej. Zagrożenia i wyzwania dla ochrony wspólnego dziedzictwa archeologicznego”,
• Anna Majewska, „(Ka)mienie rozrzucone. Topografia starego cmentarza żydowskiego w Lelowie”,
• Irmina Gadowska, Agnieszka Świętosławska, „Tryptyk ze Staromieścia. Próba rekonstrukcji biografii dzieła”,
• Aleksandra Krupa-Ławrynowicz, „Księga gości pałacu w Nakle. Pisanie i czytanie miejsca”.

GALERIA ZDJĘĆ

na konferencji w Toruniu o miejscach pochówku

W dniach 17–18 listopada 2022 r. w ramach XVIII Sesji Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu odbyła się konferencja naukowa pt. „Grób i cmentarz jako przestrzenny zapis społecznych i religijnych zachowań człowieka w średniowieczu i czasach nowożytnych”. W jej trakcie dr Olgierd Ławrynowicz wygłosił referat pt. „Fikcyjne pomniki? Z archeologii upamiętnień miejsc pochówku ofiar zbrodni”.

W wystąpieniu poruszony został problem występowania we współczesnym krajobrazie upamiętnień, których treść w sposób nieprecyzyjny odwołuje się do wydarzeń z przeszłości. Przedstawione zostały przykłady powojennych pomników upamiętniających zbiorowe mogiły – miejsca nazistowskich zbrodni niemieckich w Lesie Jaskrowskim (gm. Mstów) i na terenie klasztoru św. Anny w Aleksandrówce (gm. Przyrów). W referacie podkreślona została zasadnicza rola badań archeologicznych w weryfikacji opisanych na tego typu monumentach wersji wydarzeń, jakie rozegrały się zaledwie kilka dekad przed ich powstaniem. Celem wystąpienia stało się również uwypuklenie aspektu etycznego wznoszenia i utrzymywania przez instytucje państwowe upamiętnień nawiązujących formą do cmentarnych grobów, które w swej warstwie informacyjnej wprowadzają w błąd odbiorców, w tym przede wszystkim bliskich upamiętnionych na nich ofiar zbrodni wojennych.

na konferencji o archeologii współczesności w Poznaniu

W dniach 20–21 października 2022 r. w Pałacu Działyńskich, siedzibie Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, odbyła się konferencja naukowa pt. „Archeologia wobec materialnych śladów współczesności”, zorganizowana przez prof. dr. hab. Arkadiusza Marciniaka i prof. UAM dr. hab. Michała Pawletę (Komisja Archeologiczna PAN w Poznaniu, Wydział Archeologii UAM w Poznaniu) oraz dr. Dawida Kobiałkę z Instytutu Archeologii UŁ.

Na konferencji pojawił się akcent jurajski w postaci wystąpienia dr. Olgierda Ławrynowicza, dr Aleksandry Krupy-Ławrynowic oraz, dr Alicji Piotrowskiej pt. „Archeologizacja krajobrazu. Dynamika współczesnych przemian i negocjowanie społecznych znaczeń – przykład wybranych wsi Jury Krakowsko-Częstochowskiej”. Referat stanowił podsumowanie wieloletnich obserwacji prowadzonych w ramach interdyscyplinarnych (przede wszystkim archeologicznych i etnograficznych) badań terenowych na północnych terenach Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Zaprezentowaliśmy przykłady przemian, destrukcji i zaniku elementów krajobrazu wiejskiego, do niedawna silnie związanych z funkcjonowaniem lokalnych społeczności. Nakreśliliśmy także przyczyny tych często nieodwracalnych zjawisk, które umownie można nazwać procesem archeologizacji – obserwowalną, współczesną transformacją użytkowanych do niedawna obiektów w ich relikty, rozpoznawalne przeważanie już jedynie przy zastosowaniu badań archeologicznych. Proces ten nierozerwalnie łączy się z przemianami zachodzącymi w społecznościach lokalnych, zmianami kulturowymi, postrzeganiem krajobrazu jako wciąż aktualizowanego procesu przebiegającego w czasie, będącego przestrzenią praktykowaną, związaną z dyskursem wspólnotowym. Istotnym aspektem przedstawionej problematyki jest podkreślenie roli archeologicznych, ale także etnograficznych badań terenowych w skutecznym zabezpieczeniu informacji o aktualnej strukturze i funkcji dynamicznie zanikających lub zmieniających się elementów krajobrazu.

Za rok ukaże się tom pokonferencyjny w ramach serii „Horyzonty współczesnej archeologii” wydawnictwa Universitas.

archeopowrót na Jurę

Stanowisko nr 4 w Staromieściu dotychczas znane było jedynie dzięki badaniom powierzchniowym, realizowanym w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski, które wykazały tu obecność reliktów osady z późnego średniowiecza. Przypuszczalnie miejsce to stanowiło w przeszłości osadę przedkolacyjną, założonego w połowie XIV w., pobliskiego miasta królewskiego Lelowa. Tegoroczne badania archeologiczne potwierdziły istnienie starszego, datowanego na ok. XII–XIII w. siedliska. W założonych wykopach sondażowych odkryto obiekty gospodarcze, najprawdopodobniej relikty piecowisk związanych z przetwórstwem ołowiu. Obiektom towarzyszyła bardzo duża liczba materiału zabytkowego, w tym ułamków naczyń, kości zwierzęcych i drobnych przedmiotów użytkowych, m.in. nożyków i krzesiwa wykonanych z żelaza czy odważnika ołowianego. Natrafiono również na fragment wczesnośredniowiecznej ostrogi z piramidalnym bodźcem, a także świetnie zachowaną monetę Władysława II Wygnańca z 1. poł. XII w. Historia pobytu człowieka w tym miejscu sięga jednak czasów odleglejszych, bo środkowej części epoki kamienia, tj. mezolitu, na co wskazują odkryte pojedyncze zabytki krzemienne.

Teren klasztoru św. Anny w Aleksandrówce badany był przez pracowników naszego Instytutu już po raz trzeci. W 2017 r., dzięki wywiadom etnograficznym przeprowadzonym na terenie gminy Przyrów przez pracowników i studentów z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UŁ, ujawniony został brak wiedzy okolicznych mieszkańców o niemieckiej zbrodni wojennej popełnionej na 28 polskich cywilach w pierwszych dniach września 1939 r. na terenie klasztornym. Jedna z najstarszych, żyjących wówczas mniszek Zakonu Kaznodziejskiego przekazała informację, że obecnie znajdujące się przy południowym murze terenu klasztornego upamiętnienie tego wydarzenia, wzniesione zostało na początku lat 60. XX w. w odległości kilkudziesięciu metrów od właściwego dołu śmierci, który wg rozmówczyni znajdować się ma w bezpośrednim sąsiedztwie drogi polnej wiodącej od zabudowań klasztornych. Wykonana kwerenda archiwalna, w szczególności akt Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach, wykazała, że mimo wszczęcia śledztwa ws. niemieckiej zbrodni na terenie klasztoru św. Anny, nie podjęte zostały żadne oficjalne prace terenowe, których celem byłoby ustalenie lokalizacji mogiły oraz liczby ofiar.

Zrealizowane w latach 2017 oraz 2019 archeologiczne badania sondażowe nie potwierdziły obecności jamy grobowej (zawierającej szczątki ludzkie lub wyekshumowanej) w obrębie i sąsiedztwie obecnego upamiętnienia. Również wykopy sondażowe oraz odwierty świdrem strzemiączkowym, podjęte w miejscach występowania anomalii, zidentyfikowanych dzięki analizom z użyciem metod geofizycznych (georadarowej i elektrooporowej), nie doprowadziły do zlokalizowania poszukiwanej jamy grobowej. Tegoroczne, kilkudniowe badania cechowały się wyjątkową intensywnością ze względu na zastosowanie sprzętu mechanicznego (minikoparki), dzięki któremu udało się bardzo dokładnie przebadać teren, na którym do lat 60. XX w. miał znajdować się krzyż upamiętniający mogiłę. Mimo poszerzenia obszaru badań o gęstą siatkę odwiertów oraz dodatkowych wykopów sondażowych, nie udało się potwierdzić lokalizacji mogiły w tym miejscu. Ważnym tropem przed przeszłorocznym sezonem badawczym okazało się natomiast odkryte skupisko kilkunastu łusek niemieckiej produkcji z lat 1936–1938 do karabinu Mauser, oraz pojedyncze znaleziska pocisków od tej broni, odkryte dzięki użyciu wykrywacza metali oraz świdra strzemiączkowego. W trakcie badań powiększyła się kolekcja zabytków z XVII–XIX w. (monety, sygnet, ceramika naczyniowa i budowlana, kości zwierzęce), związanych z pierwotnie znajdującym się tu klasztorem Bernardynów.

Badania prowadzone były przez dr. Olgierda Ławrynowicza, mgr. Radosław Zdaniewicza oraz dr Magdalenę Majorek. Prowadzący badania chcieliby serdecznie podziękować członkom Grupy Częstochowskiej PERUN za pomoc w poszukiwaniu zabytków metalowych. Szczególne podziękowania kierują zaś do mgr. Krzysztofa Błaszczyka z firmy archeologicznej ARTEFAKT z Radomska za ponadprogramową i nieodpłatną pomoc w odsłonięciu humusu przy użyciu minikoparki.

Materiał filmowy TVP Katowice o badaniach w Staromieściu i Aleksandrówce.

W trakcie ćwiczeń terenowych nasi studenci nie tylko uczestniczyli w pracy terenowej i gabinetowej, ale również wzięli udział w dwóch wyprawach pieszych w ramach akcji „Spotkanie i zderzenie z krajobrazem” oraz wyjazdach do Rezerwatu Archeologicznego Kultury Łużyckiej w Częstochowie (tu szczególne podziękowania dla mgr Gerty Bielińskiej za niezwykle ciekawe oprowadzenie po wystawie), cmentarza żydowskiego w Częstochowie oraz grodziska Gąszczyk (gm. Mstów) z czasów kultury łużyckiej i wczesnego średniowiecza. Spotykali się również z niezwykle interesującymi osobami, m.in. Mirosławem Skrzypczykiem, Prezesem Lelowskiego Towarzystwa Historyczno-Kulturalnego, laureatem nagrody POLIN oraz archeologami z Pragi (dr Michal Rak, dr Lukáš Funk – absolwenci archeologii Uniwersytetu Zachodnioczeskiego w Pilznie, którzy uczestniczyli we wcześniejszych badaniach na Jurze). Wracamy za rok

oprac. O. Ławrynowicz, R. Zdaniewicz

GALERIA ZDJĘĆ

etnopowrót na Jurę

W dniach 4–13 kwietnia 2022 r. miał miejsce nasz mały pograntowy powrót na Jurę, w trakcie którego badaliśmy zmiany zachodzące w krajobrazie wsi jurajskich na terenie gminy Mstów. Przywieźliśmy materiały z wywiadów etnograficznych i całkiem rozbudowaną dokumentację fotograficzną.

o rzeczach, obrazach i dokumentach

o czasie w naszej praktyce badawczej

W swym wystąpieniu, opartym na doświadczeniach i wybranych przykładach wyniesionych z grantu jurajskiego, autorzy podkreślili, że w badaniach prowadzonych przez etnografów i archeologów współczesności ważną, operacyjną lub kontekstową kategorią jest czas. Badaczy interesuje niedawna przeszłość, a więc przeszłość doświadczana, pamiętana, postpamiętana, obecna we wspólnotowych dyskursach. O ile w badaniach etnograficznych pojęcia takie jak kiedyś czy dawno przeważnie odnoszą się do ogólnie zdefiniowanej (najczęściej współczesnej) przeszłości, o tyle zgodnie z metodologią badań archeologicznych należy odnieść je do konkretnego przedziału czasu. Wystąpienie miało na celu wskazanie tej i innych różnic metodologicznych, ale także – a może przede wszystkim – możliwości i zalet wypracowania zintegrowanych procedur pozyskiwania oraz analizy źródeł etnograficznych i archeologicznych. Archeologia współczesności jest bowiem archeologią wspólnego (wspólnotowego) przeżywania otaczającej lokalnej rzeczywistości. Reliktem tego procesu są z jednej strony materialne ślady funkcjonowania danej wspólnoty na danym terenie, z drugiej zaś odnosząca się do nich pamięć członków tej wspólnoty. 

o kulturowej topografii wsi

w Hradcu Królowej

archeologia okresu powojennego

armia kontra natura

wykład dla gości z Częstochowy

o projekcie jurajskim w Szkocji

o współpracy na Jurze na AP Forum

etnoarcheologia w praktyce

na falach Radia Łódź

Jurajska gmina Muszyna?

praca gabinetowa wre