TEMAT BADAŃ

Projekt Miejsca pamięci i zapomnienia. Badania interdyscyplinarne północnych terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej zakłada przeprowadzenie prac badawczych w miejscach, które mogą stanowić impuls do wieloaspektowego poznawania historii, kulturowej rzeczywistości, klimatu społecznego, lokalnej pamięci, dziedzictwa kulturowego oraz dzisiejszej tożsamości mieszkańców północnych terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Przedmiotem naszych badań są konkretne miejsca w krajobrazie fizycznym (krajobraz materialny, topograficzny, geometryczny, „obiektywny") i w krajobrazie kulturowym (krajobraz społeczny, wynik tego, co i jak postrzegają i rozumieją ludzie, a więc znaczący i symboliczny, „subiektywny”). Przeprowadzamy wywiady etnograficzne dotyczące miejsc szczególnie ważnych dla lokalnej społeczności, organizujących ich doświadczanie codzienności i niecodzienności, będących dla nich świadkami i śladami przeszłości. Interesują nas miejsca zbiorowo pamiętane, szczególnie te, które do tej pory nie funkcjonowały w szerokim dyskursie. Miejsca oczywiste, czyli wysycone analizą i interpretacją, takie, które doczekały się już opracowań historycznych i krajoznawczych, interesują nas mniej. Nie oznacza to jednak, że opowieści o nich odrzucamy w czasie naszych terenowych eksploracji. Ciekawi nas bowiem, w jaki sposób pamięć o owych miejscach jest przetwarzana, konstruowana, zatracana. Wiedza o miejscach z opowieści i wspomnień naszych rozmówców uzupełniana i weryfikowana jest poprzez analizę źródeł pisanych i ikonograficznych oraz ograniczone weryfikacyjne badania archeologiczne.

Wychodzimy z założenia, że miejsca w krajobrazie, na terytorium zajmowanym przez wspólnotę, stają się zwykle przedmiotem (tematem) wspólnotowego dyskursu. Jedną z zasad tego dyskursu staje się wtedy reguła odsiewu miejsc ważnych od nieważnych, np. miejsc, o których warto lub należy wiedzieć i pamiętać, a także opowiadać, i miejsc, które wiedza, pamięć i opowieść mogą pominąć. Miejsca pamięci to w naszym badaniu takie miejsca, o których wie, pamięta i opowiada ogół, a przynajmniej znaczna część wspólnoty. Miejsca zapomnienia są miejscami, o których wiedzą, pamiętają i opowiadają nieliczni, być może nawet tylko pojedyncze osoby. Pamięć i zapomnienie o miejscach w krajobrazie gminy są objęte dyskursem wspólnotowym, to znaczy wspólnota dyskursu przejawia w tej sprawie, dającą się uchwycić w badaniu, autorefleksyjność. O miejscach pamięci sam dyskurs niesie więc informację, że we wspólnocie się wie, pamięta i opowiada, że są „pamiętane przez ludzi” (przez wielu, przez wszystkich itp.). O miejscach zapomnienia w samym dyskursie znaleźć można z kolei wskazówkę, że we wspólnocie się wie, pamięta i opowiada, że są „zapomniane przez ludzi” (nikt nie pamięta, pamiętają pojedyncze osoby itp.). Miejsca pamięci i miejsca zapomnienia są rozpoznawane w dyskursie wspólnotowym. W odróżnieniu od nich miejsca w krajobrazie gminy, których wspólnota swoim dyskursem nie rozpoznaje, to miejsca niepamięci, na które wskazuje jakiś dyskurs zewnętrzny, w szczególności – wyznaczający własne kryteria ich ważności i opierający się na źródłach niezależnych od wspólnoty – dyskurs określonej dyscypliny badawczej. Sama wspólnota wszakże nie dostrzega własnej niepamięci. 

CEL BADAŃ

CEL POZNAWCZY: dążymy do zarejestrowania spuścizny historycznej i pamięci przeszłości oraz zebrania, a czasem nawet ocalenia materiałów archiwalnych, etnograficznych, archeologicznych, które po specjalistycznym opracowaniu zostaną udostępnione naukowcom, muzealnikom oraz regionalistom i nauczycielom, by mogli oni korzystać w swojej pracy z informacji dotąd nieobecnych w tekstach naukowych i popularyzatorskich. 

CEL WSPÓLNOTOWY: chcielibyśmy przyczynić się do zachowania pamięci o miejscach, których istnienie w społecznej świadomości i przypisywane im wartości służą podtrzymywaniu tożsamości indywidualnej i zbiorowej. Nasze działania wpisują się w ideę etnografii i archeologii wspólnotowej, które pojmujemy nie tylko jako etnografię i archeologię wspólnoty kulturowej, ale także jako etnografię i archeologię „na rzecz” badanej wspólnoty. W drugiej (letniej) fazie etnograficznych eksploracji terenowych przekazujemy więc społecznościom lokalnym gmin wyniki uzyskane przez nas wiosną, licząc na to, że konfrontacja taka — poprzez konsultacje społeczne i zogniskowane dyskusje grupowe, a także warsztaty — uwiarygodni nasze osiągnięcia badawcze. Wyniki badań archeologicznych prezentujemy podczas plenerowych wystaw adresowanych do mieszkańców. Poprzez kreację wydarzeń „dla wspólnoty” mamy nadzieję uzyskać efekt jej zaangażowania, społecznej aktywizacji i współudziału. 

CEL METODOLOGICZNY: naszym celem jest wypracowanie metod badawczych, które mogłyby służyć w badaniach krajobrazu fizycznego i kulturowego, poprzez zintegrowaną procedurę pozyskiwania i analizy źródeł etnograficznych, archeologicznych, pisanych oraz ikonograficznych.

CEL DYDAKTYCZNY: w naszym projekcie uczestniczy kilkudziesięciu studentów i kilkunastu doktorantów z Polski i z zagranicy, zarówno w ramach ćwiczeń terenowych i praktyk zawodowych, jak i w ramach wolontariatu. Biorą oni udział we wszystkich fazach procesu badawczego, a jako współwykonawcy prezentują wyniki badań na krajowych i międzynarodowych konferencjach oraz są autorami publikowanych tekstów naukowych. 

TEREN BADAŃ

Projekt realizowany jest w latach 2014–2019 i zakłada przeprowadzenie badań na obszarze 5 jurajskich gmin powiatu częstochowskiego:

• Mstów (rok 2015);
  
• Olsztyn (rok 2015);
  
• Janów (rok 2016);
  
• Lelów (rok 2016);
  
• Przyrów (rok 2017).

Strategia badawcza określa ogólnie podejście obrane wobec gminy jako fragmentu krajobrazu i osadzonej na nim wspólnoty lokalnej. Zmierza ono przede wszystkim do wyczerpującej i szczegółowej diagnozy toczącego się w niej dyskursu na temat miejsc ważnych dla jej tożsamości i przekazywanego z pokolenia na pokolenie dziedzictwa kulturowego.

Diagnoza jest metodyczną, dwuskładnikową procedurą badawczą. Pierwszym jej składnikiem jest eksploracja: poszukiwanie materiałów badawczych, zdobywanie danych i informacji, poszerzanie i pogłębianie wiedzy badaczy o wspólnocie gminnej i jej dyskursie na temat miejsc ważnych w fizycznym i kulturowym krajobrazie. Drugim składnikiem diagnozy jest weryfikacja: sprawdzanie materiałów, kontrola zdobytych danych i informacji, nastawienie na ocenę trafności i rzetelności (wiarygodności). Podstawową sekwencją tej procedury jest porządek „od eksploracji do weryfikacji”, dopuszcza, a nawet zaleca ona także porządek odwrotny, pozwalający poprzez weryfikację otwierać nowe pola do eksploracji.

KONTAKT Z BADANYM TERENEM

FAZA PIERWSZA: rozpoznanie przed wejściem w teren, czyli kwerenda dostępnych źródeł archiwalnych i historycznych, istniejących opracowań i dokumentów (naukowych i paranaukowych, opisów geograficznych, krajoznawczych, statystycznych i demograficznych) oraz wstępne, migawkowe obserwacje związane z objazdem terenu.

FAZA DRUGA: wejście w teren oraz czasowy, jeśli nawet przebiegający etapami, pobyt w terenie. W tej właśnie fazie następuje terenowa eksploracja i terenowa weryfikacja, polegająca na tym, że po etapie poszukiwania materiałów, danych i informacji następuje etap ich weryfikacji, zawsze na gruncie danej dyscypliny badawczej i właściwymi jej metodami (przede wszystkim antropologii kulturowej czy archeologii). Związek między eksploracją i weryfikacją zasadza się również na tym, że wyniki uzyskane w eksploracji przez badaczy z jednej dyscypliny (głównie przez antropologów w badaniu etnograficznym) służą jako wskazówka do eksploracji dla badaczy z innych dyscyplin (głównie dla archeologów), zarazem jednak ci drudzy swoje wysiłki badawcze mogą kierować na sprawdzenie trafności wskazówek płynących z badania etnograficznego. W fazie tej korzystne wsparcie dla eksploracji i weryfikacji materiałów etnograficznych lub archeologicznych może płynąć także od historyków i historyków sztuki (jako zapowiedź ich pogłębiających analiz w następnej fazie).

Terenowe badania etnograficzne i archeologiczne mają przebieg cykliczny w trakcie trzech sezonów badawczych (2015, 2016, 2017 rok); prowadzone są na terenach poszczególnych gmin (zarówno w stolicach gmin, jak i w okolicznych osadach oraz wsiach):

• marzec – kwiecień: badania etnograficzne (10 dni);
  
• czerwiec – lipiec: badania etnograficzne (14 dni) i archeologiczne (30 dni).
  

FAZA TRZECIA: po wyjściu z terenu; czerpie z zebranych w nim materiałów, danych i informacji, lecz inspiruje się głównie problemami i wątpliwościami zgłoszonymi przez prowadzących pracę w terenie. Po śladach ustaleń terenowych podążają w niej historycy i historycy sztuki, przede wszystkim pogłębiając je w obranym przez antropologów i archeologów zakresie na podstawie dostępnych im źródeł i w sposób określony kanonami metodologicznymi własnych dyscyplin. Pogłębianiu ustaleń terenowych towarzyszyć może także ich, podpowiadane przez źródła, poszerzanie. Ostatecznie w opisie gminy jako fragmentu krajobrazu i osadzonej na nim wspólnoty, w szczególności w opisie miejsc pamięci i miejsc zapomnienia ważnych dla kształtowania się jej tożsamości i dziedzictwa kulturowego, kumulować się będą osiągnięcia badawcze wszystkich włączonych w projekt i współpracujących z sobą dyscyplin.